[Ana Sayfa]

MEHMAN A. DAMİRLİ’NİN GENEL HUKUK TEORİSİ: TÜRKİYE’DE TARİHÎ GELİŞİMİ VE ÇAĞDAŞ DURUMU BAŞLIKLI KİTABI HAKKINDA



Kemal Gözler*

Geçen hafta kargo yoluyla ismini ilk defa duyduğum bir yazarın bir kitabı geldi: Mehman A. Damirli’nin Genel Hukuk Teorisi: Türkiye’de Tarihî Gelişimi ve Çağdaş Durumu (Ankara, Adalet, 2024) başlıklı kitabı. Kitabın başlığını görünce kendi kendime ilk dediğim şey, “olmayan şeyin tarihî gelişimi mi olur” oldu.

Merakla kitabı karıştırmaya, karıştırdıkça da okumaya başladım. Karşımda çok büyük emekle hazırlanmış ve yine çok büyük bir özenle kaleme alınmış bir kitap duruyordu. Yazarı Mehman A. Damirli’nin de konusuna hakim, ciddi bir bilim adamı olduğu hemen anlaşılıyordu.

Bu kitabın ilgi görmeyi ve okunmayı hak eden bir kitap olduğunu düşünüyorum. Gözden kaçmasın diye bu küçük inceleme ve tanıtım yazısını yazıyorum.

* * *

Mehman A. Damirli’nin kitabı 13 cm x 21 cm boyutlarında ve 300 sayfa. Ankara’da Adalet Yayınevi tarafından geçtiğimiz Ocak ayında yayınlanmış.


Mehman A. Damirli, Genel Hukuk Teorisi: Türkiye’de Tarihî Gelişimi ve Çağdaş Durumu, Ankara, Adalet, 2024.
* * *

Kitabın vurgulanması gereken pek çok yanı var. Kitabın en dikkat çekici yanı hiç şüphesiz çok yoğun bir kaynak kullanımı. Konusundaki literatürü tamamıyla tüketmiş. Kitapta yüzlerce kaynağa atıf var. Sadece şunu söyleyeyim: Kitapta 37 sayfa uzunluğunda bir bibliyografya bulunuyor.

Kitabın dipnotlarındaki atıfları mükemmel. Geçen ay alıntı ve atıf usûlleri konusunda TÜHAS: Türk Hukuk Atıf Sistemi (Bursa, Ekin, 2024) başlıklı bir kitap yayınlamış biri olarak şunu söylemek isterim ki, Mehman A. Damirli’nin Genel Hukuk Teorisi: Türkiye’de Tarihî Gelişimi ve Çağdaş Durumu başlıklı kitabı Türk hukuk literatüründe alıntı ve atıf usûlleri konusunda örnek alınması gereken ender kitaplardan biridir. Ben kitapta hatalı bir atfa rastlamadım [1]. Türk okuyucularına doğru ve tutarlı bir atıf sisteminin ne olduğunu görmeleri için Mehman A. Damirli’nin kitabına bakmalarını hararetle tavsiye ederim.

Mehman A. Damirli’nin Genel Hukuk Teorisi: Türkiye’de Tarihî Gelişimi ve Çağdaş Durumu başlıklı kitabı, kitabın başlığından da anlaşılacağı üzere bir genel teori kitabı değil; bir literatür incelemesi kitabıdır. Kitapta Türkiye’deki genel teori literatürünün tarihsel gelişimi incelenmektedir. Hâliyle bu incelemeyi yapabilmek için de hukukun genel teorisinin kavram ve kurumlarına hâkim olmak gerekir, orası ayrı.

Mehman A. Damirli, kitabının “Önsöz”ünde, “genel hukuk teorisinin kuramsal-metodolojik sorunları” üzerine çalıştığını ve bu konuda bir kitap hazırlığı içinde olduğunu yazıyor. Damirli’ye göre, böyle bir çalışma, “mantıkî olarak ilk önce sözkonusu disiplinin tarihsel [gelişiminin] incelenmesini” gerektiriyor (s.15).

Damirli haklı. Türkiye’de bir hukukun genel teorisi kitabı yazmak için öncelikle bu teorinin Türkiye’de şimdiye kadarki gelişimini bilmek ve onu gözler önüne sermek gerekir.

Hâliyle bir duvara bir tuğla koymadan önce duvardaki alt sıradaki tuğlalara bakmak lazımdır. Zira duvara büyük ve ağır bir tuğla koyarsanız, önceki tuğlalar bu tuğlayı taşıyamayabilir. Keza koyduğunuz tuğla, önceki tuğlalarla uyumsuz ve bağlantısız ise kendi koyduğunuz tuğla da kayabilir. İşte Mehman A. Damirli de, Türkiye’deki hukukun genel teorisi duvarına bir tuğla koymadan önce, kendi tuğlasından önce konulmuş tuğlalara bakıyor ve onların ayrıntılı bir resmini çekiyor.

Bu konudaki düşüncemi açık açık söyleyeyim: Bence, Türkiye’deki hukukun genel teorisi duvarına tuğla koymadan önce, duvardaki önceki tuğlalara bakmaya çok da gerek yoktur. Çünkü Türkiye’de hukukun genel teorisi duvarı yok değilse de pek alçaktır. Hatta bu duvar, bir türlü subasman seviyesinin üstüne çıkabilmiş değildir. Üstelik duvarın temeline konulan taşlar da ufak tefektir ve rastlantıyla oraya buraya saçılmışlardır. Duvara konulan tuğlalar da eğri büğrüdür. Zaten duvara tuğla koyanlardan bazıları da duvar ustası değildir.

O nedenle sayın Mehman A. Damirli’ye keşke bu tarihsel durumu tespit ile hiç zaman kaybetmeden doğrudan doğruya yazacağınız asıl kitabı yazsaydınız diyorum.

Bunlar, benim meseleye bakışım. Bu yazdıklarım, bu teorinin içinde yer alan ve yıllar boyunca edindiği tecrübeler nedeniyle umutsuzluk içinde bulunan birinin duygusal tepkileri olarak görülebilir. Doğrusu hiç şüphesiz sayın Mehman A. Damirli’nin yaptığıdır. Bir alanda yazmadan önce o alandaki literatürün tarihsel ve güncel görünümünü tespit etmek gerekir. Mehman A. Damirli de bu işi hakkıyla ve oldukça ayrıntılı bir şekilde yapıyor. Kendisini tebrik etmek gerekir.

* * *

Mehman A. Damirli, kitabında, Türkiye’de 1880’lerden bu yana, hukukun genel teorisiyle uzaktan yakından ilgisi olabilecek bir şey yazmış herkesi inceliyor. Hukukun genel teorisiyle ilgisi olabilecek bütün kitap ve makaleler, Mehman A. Damirli’nin kitabında, şu ya da bu şekilde zikrediliyor; bazıları da ayrıntılı bir şekilde tetkik ediliyor.

Sayın Damirli’nin kitabının bazı yerlerinde, kanaatimce, hukukun genel teorisiyle ilgisi olmayan yazarlar ve kitapları da inceleniyor veya en azından zikrediliyor. Mesela kitabın 151’inci sayfasında, hukukun genel teorisinin “kaynaklar” teması altında yapılan çalışmalara örnek olarak benim Kanun Hükümünde Kararnamelerin Hukukî Rejimi (Bursa, Ekin, 2000) başlıklı kitabım zikrediliyor. Bu kitabımı yazarken genel teori çalışması yaptığım düşüncesi aklımın ucunda geçmemişti. Bu çalışmayı tipik bir dogmatik hukuk çalışması olarak kaleme aldım.

Bu vesileyle belirtmek isterim ki, bir çalışmanın hukukun genel teorisi çalışması olarak nitelendirilebilmesi için o çalışmadaki baskın yaklaşım tarzının genel teori yaklaşımı olması gerekir. Yoksa her dogmatik çalışmada şu ya da bu şekilde genel teoriye ilişkin hususlar olabilir. Bu açıdan sayın Damirli’nin kitabında zikredilen çalışmalardan bazılarının Türkiye’de hukukun genel teorisinin tarihî gelişimine adanan ve bu başlığı taşıyan bir kitapta zikredilmeyi hak eden çalışmalar olmadığını düşünüyorum.

Mehman Damirli’nin isim zikretme konusunda fazla cömert olduğu kanısındayım. Kitabın bazı sayfalarında hukukun genel teorisi terimini zannımca hayatında duymamış yazarların ismi geçiyor. Bu yazarlar, kendi isimlerinin hukukun genel teorisi tarihinde geçtiğini duysalar muhtemelen şaşırırlardı [2].

Yine bu vesileyle belirtmek isterim ki, Türkiye’de bazı hukuka giriş veya hukuk felsefesi kitaplarında hukukun genel teoirisi meselelerine inter alia değinilmesi, o kitapları hukukun genel teorisi açısından değerli kılmaz. Bu tür kitaplar da Türkiye’de genel teori çalışmaları arasında zikredilmeyi hak etmezler. Çünkü bu tür kitaplar, bir genel teori kitabı değildir; bir kitabın orasında, burasında, genel teori konularına gelip geçerken değinilmesi, o kitabı genel teori kitabı yapmaz. Bu açıdan da, kitap ismi zikretme açısından sayın Mehman Damirli’nin çok cömert davrandığını düşünüyorum.

* * *

Mehman A. Damirli’nin yaptığı şey basit bir literatür taraması değil. Damirli’nin çalışması tasvirî bir çalışmadan ibaret değil. Damirli, tasvir ettiği doktrini sistemli bir şekilde analiz ediyor ve bu doktrine sistemli ve ayrıntılı eleştiriler yöneltiyor. Türkiye’de 1880’lerden bu yana, hukukun genel teorisiyle uzaktan yakından ilgili bir şeyler yazmış her bir yazar, Mehman A. Damirli’nin incelemesine ve eleştirisine mazhar oluyor. Ben dahil, hepimiz, sayın Damirli’nin kitabında boyumuzun ölçüsünü alıyoruz. Ben kendi payıma bu eleştirileri zevkle okudum ve okurken de kendi kendime “az bile demiş” dedim.

Örnek vermek gerekirse, benim Sadri Maksudî Arsal’ın Hukukun Umumî Esasları (Ankara, Ankara Hukuk Fakültesi Neşriyatı, 1937) başlıklı kitabı hakkında yaptığım, onun kitabının da “klasik bir hukuk başlangıcı kitabından” pek bir farkı olmadığı yolundaki eleştirime karşı sayın Damirli’nin “o dönemde Türkiye’de hangi ‘klasik bir hukuk başlangıcı kitabı’ söz konusu olabilirdi ki” (s.71) şeklindeki cevabını haklı ve yerinde bir cevap olarak görüyorum.

* * *

Mehman A. Damirli’nin kitabında Türk literatürüne yönelik dile getirdiği eleştirilerden bir kısmı, benim de geçmişte dile getirdiğim eleştirilerdir. Türkiye’de “hukuka giriş” dersi ve kitabı saçmalığını ilk defa 1998’de ben dile getirdim [3]. Hukuk fakültelerinde “hukuka giriş” dersi yerine okutulması gereken dersin “hukukun genel teorisi” olduğunu, “hukuka giriş” kitapları yerine “hukukun genel teorisi” kitapları yazılması gerektiğini ilk defa ben yazdım. Mehman A. Damirli de benim bu eleştirilerimi bıraktığım yerden alıp, örnekleri ve kanıtlarıyla birlikte çok daha ileriye götürüyor. Sayın Damirli, Türk hukuk doktrininin ve eğitiminin içinde bulunduğu “hukuka giriş” saçmalığını mükemmel bir şekilde gözler önüne seriyor (bkz. s.206-217).

İtiraf edeyim ki, zamanında bu “hukuka giriş” saçmalığını görmüş ve eleştirmiş olsam da, yirmi kusur yıldır ben de bu saçmalığın içinde bulunuyorum ve her yıl yeni baskı yapan ve pek çok hukuk fakültesinde ders kitabı olarak okutulan Hukuka Giriş (Bursa, Ekin, 20. Baskı, 2023) kitabımla bu saçmalığa hizmet ediyorum. Gerçi, bu kitabın adını değiştiremesem de, içeriğini, baskıdan baskıya, genel teoriye yaklaştırmaya çalıştım [4]. Ama bunda tam başarılı olamadım. Çünkü bu konuda çalışma imkânını tam bulamadım. Araya hep başka başka işler girdi. İnşallah, 1997’de başladığım hukukun genel teorisi kitabı yazma işini bitirmek önümüzdeki yıllarda nasip olur!

* * *

Mehman A. Damirli, burada incelediğimiz kitabıyla, Türkiye’de bir hukukun genel teorisi disiplininin inşası için gerekli olan alt yapıyı hazırlamaya çalışıyor. Keşke Damirli’nin çalışması, benim Hukukun Genel Teorisine Giriş [5] isimli kitabımı yazdığım yıl olan 1997’den önce yayınlanmış olsaydı. Eğer böyle bir kitap Türkiye’de 1997’den önce yayınlanmış olsaydı, benim Hukukun Genel Teorisine Giriş isimli kitabım, ayakları yere çok daha sağlam basan bir kitap olurdu. Damirli’nin kitabı benim açımdan 27 yıl gecikmeyle gelmiş bir kitap. Bu durumda bana, Tual’den alınan bir dizeyle, “sen, vaktinden çok sonra gelen” demekten başka bir şey kalmıyor.

* * *

Kitabın içeriğine ilişkin çok şey söylenebilir. Benim burada söz konusu kitap üzerine ayrıntılı bir inceleme ve eleştiri yazısı yazma gibi bir niyetim yok. Kitabı okuduğumda ilk gözlemlerimi ve aklımdan geçenleri okuyucularımla paylaşmak istedim. Bütün okuyucularıma, sadece genel teoriye ilgi duyanları değil, dogmatik hukukçulara da Mehman A. Damirli’nin Genel Hukuk Teorisi: Türkiye’de Tarihî Gelişimi ve Çağdaş Durumu başlıklı kitabını okumalarını hararetle tavsiye ederim. İlave edeyim ki, kitap sadece içeriğiyle değil, yazma biçimiyle, ayrıntısıyla, alıntı ve atıflarıyla, dipnotlarıyla da örnek alınması gereken bir kitap. Damirli’nin kitabı bize bir monografinin işin kolayına kaçmadan nasıl yazılacağını gösteriyor.

* * *

Kitap hakkında küçük bir biçimsel eleştirimi de dile getireyim: Kitapta 30 küsur sayfalık bir bibliyografya var; ama bir dizin yok. Bu kitabın sonuna bir “dizin” çok yakışırdı ve bir dizin özellikle bu kitap için çok yararlı olurdu. Çünkü kitabın içinde pek çok yazarın (belki yüzden fazla yazarın) ismi geçiyor; eserleri inceleniyor. Acaba “Damirli falanca yazar hakkında ne demiş” diye merak ediyorsanız, o yazar hakkında denilenleri bulmak için kitabı baştan sona sayfa sayfa taramanız gerekiyor. Oysa bir isim dizini olsaydı, aranılan yazar hemen bulunurdu.

* * *

Şimdi kitabı bir yana bırakıp yazar hakkında da bilgi vereyim:

Mehman A. Damirli ismini ilk defa bu kitap vesilesiyle geçen hafta duydum. Hâliyle kim olduğunu merak ettim. Kitabın başında “Yazar Hakkında” kısa bir bilgi var. Ayrıca Yakın Doğu Üniversitesi Hukuk Fakültesi internet sitesinde sayın Damirli’nin özgeçmişi bulunuyor [6]. Mehman A. Damirli’nin 1964’te Azerbaycan’da doğduğu, 1990 yılında Bakü Devlet Üniversitesi Hukuk Fakültesinden mezun olduğu, Ukrayna Odessa Hukuk Akademisinde doktora yaptığı (1998), 2005’te doçent, 2007’de profesör olduğu, 1990-2017 yılları arasında Azerbaycan ve Ukrayna’da değişik üniversitelerde ve 2017’den beri de Kıbrıs’ta Yakın Doğu Üniversitesi Hukuk Fakültesinin öğretim üyesi olarak çalıştığı anlaşılıyor.

Mehman A. Damirli üretken bir yazar. Pek çok kitap ve makalesi var. Kitap ve makalelerinin çoğu Rusça, Ukraynaca, İngilizce ve Azerbaycan Türkçesiyle yazılmış. Doğrudan Türkiye Türkçesiyle yazılmış ilk kitabının burada incelediğimiz bu kitap olduğu anlaşılıyor. Damirli’nin Türkiye Türkçesiyle yazmaya başlaması bizim için büyük bir şans. Sayın Damirli’nin Türkiye’de hukukun genel teorisi alanında yazması ise bizim için bulunmaz bir nimet.

Mehman A. Damirli’nin Türk hukuk literatürü konusunda yazması çok değerli. Bir literatürün dışarıdan biri tarafından değerlendirilmesi, içeriden biri tarafından değerlendirilmesine göre her zaman daha objektiftir. Hâliyle bizim literatürümüzü dışarıdan birinin değerlendirebilmesi için Türkçe bilmesi gerekir ki, dışarıda Türkçe bilen hukuk bilim adamları yok gibidir. Bu açıdan Damirli çok özel bir konumdan yararlanıyor. Bu nedenle de yazdıkları ayrıca bir önem taşıyor.

* * *

Böylece Mehman A. Damirli ve onun Genel Hukuk Teorisi: Türkiye’de Tarihî Gelişimi ve Çağdaş Durumu başlıklı kitabı hakkında birkaç şey yazmış oldum.

Yazımı bitirirken, Sayın Mehman A. Damirli’yi böyle güzel bir kitap yazdığı için kutluyorum. Ayrıca Türk hukuk teorisine böyle bir hizmette bulunduğu için de kendisine bu teorinin bir mensubu ve temsilcisi olarak teşekkür ediyorum. Bu yazıyı nihayete erdirirken Mehman A. Damirli’yi şöyle seslenmek istiyorum: “Sayın Damirli, gerçi doktrinimize ‘vaktinden çok sonra geldiniz’, ama olsun; görünen o ki sizden çok istifade edeceğiz. Hoş geldiniz!”

K.G., 22 Şubat 2024

DİPNOTLAR
(Geri dönmek için dipnot numarasının üzerine tıklayınız).
[1] Şüphesiz atıf usullerinde biçim ve stile ilişkin pek çok noktada Mehman Damirli’nin benimsediği usûller ile benim benimsediğim usûller arasında fark var. Hâliyle bu normaldir. Damirli, benimsediği atıf usûlünü kitaptaki ilk dipnottan son dipnota kadar sabırlı ve tutarlı bir şekilde devam ettiriyor.
[2] Buna karşılık, ilginçtir ki, Mehman Damirli’nin kitabında Türkiye’de son yıllarda yayınlanmış ve en azından başlıkları itibarıyla hukukun genel teorisiyle doğrudan ilgili görülebilecek bir iki kitap incelenmemiştir. Hâliyle her yazar, incelemeye değer bulduğu yazarları seçme hakkına sahiptir.
[3] Kemal Gözler, Hukuka Giriş, Bursa, Ekin, 1998, s.4-10.
[4] Mehman Damirli’nin benim Hukuka Giriş kitabım hakkında kanısı şudur:
“Gerçekten de yazarın kendi Hukuka Giriş kitabı, emsallerinden farklı olarak, genel hukuk teorisi konularını ders kitabında yansıtması bakımından bu bilim alanına daha yakın bir konumdadır. Yazar her ne kadar bu kitabın genel hukuk teorisi kitabı olmadığını bsöylese de içeriği, sistemi ve konuları ele almada yaklaşım açısından çağdaş emsalleri arasında alanı daha çok temsil etme hakkına sahiptir” (s.116).
Sayın Damirli’nin bu cümlelerini okumaktan dolayı fevkalade mutluyum. Ama kitabımda içerik olarak hâlâ, benim de eleştirdiğim, dogmatik hukukun özeti niteliğinde pek çok bölüm olduğunun farkındayım.


BU METNE AŞAĞIDAKİ ŞEKİLDE ATIF YAPILMASI ÖNERİLİR:
Kemal Gözler, “Mehman A. Damirli’nin Genel Hukuk Teorisi: Türkiye’de Tarihî Gelişimi ve Çağdaş Durumu Başlıklı Kitabı Hakkında”, www.anayasa.gen.tr/damirli.htm (Yayın Tarihi: 22 Şubat 2024).

DÜZELTME HAKKI:
Bu makale, en geç bir yıl içinde kağıt bir kitapta yayınlanacaktır. Kağıt olarak yayınlanıncaya kadar, bu makalede düzeltme ve değişiklik yapma hakkımı saklı tutarım. Bu süre içinde okuyucularımın makalemde gördükleri hata ve eksiklikleri bana bildirmeleri beni mutlu eder.

CEVAP HAKKI:
Bu makalede ileri sürülen görüşlere karşı, makalede ismi geçen kişiler veya makalenin konusuyla ilgili kişiler bir cevap vermeyi arzu ederlerse, cevaplarını, görüş ve eleştirilerini bu makalenin altında yayınlamaktan mutluluk duyarım.

MAKALENİN SON HALİNDEN ALINTI YAPILMASI RİCASI:
Makalelerimde, çoğunlukla, yayınlanmasını izleyen günlerde, bazı düzeltmeler, değişiklikler ve eklemeler oluyor. Kağıt kitabın yayınlanmasından önce, bu makaleden alıntı yapacaksanız, alıntı yaptığınız gün itibarıyla makalenin son hâlini buradan kontrol etmenizi rica ederim.

(c) Kemal Gözler, 2024.
Copyright ve Sorumluluk
İktibas (Alıntı) Koşulları
Atıf (Kaynak Gösterme) Usulleri
Editör: Kemal Gözler
E-Mail:
Lütfen bana e-posta göndermeden önce şu açıklamaları okuyunuz.
twitter.com/k_gozler
Ana Sayfa: www.anayasa.gen.tr
Bu Sayfa: www.anayasa.gen.tr/damirli.htm
Bu Sayfanın Yayın Tarihi: 22 Şubat 2024
Düzeltme/Değiştirme/Ekleme/Çıkarma Tarihleri:
Paylaş